آموزش ویپ را از کجا شروع کنیم؟ (مسیر یادگیری VoIP از قدم صفر تا بی‌نهایت)

سال 1394 زمانی که تصمیم گرفتم سر از کار VoIP در بیاورم، شروع کردم به سرچ کردن در گوگل تا ببینم کدام آموزشگاه‌ها ویپ آموزش می‌دهند. همین‌جا بگویم که آدم تازه کار در گوگل “دوره آموزش ویپ” را سرچ می‌کند چون نمی‌داند به دنبال چیست. اما آدم آگاه چطور؟ اگر جوابش را نمی‌دانید خواندن این مطلب برایتان از نان شب هم واجب‌تر است! (آدم آگاه به دنبال یادگیری پلتفرم است. مثل استریسک، CUCM، ایزابل و … چون اینجا تکنوژی ویپ را به کسی آموزش نمی‌دهند!)

آن روزها اگر یک فرد باتجربه چنین مطلبی را نوشته بود احتمالا مسیر هموارتری داشتم. به هر حال، بعد از گذشت 6 سال مسیرِ پر پیچ‌و‌خم و تجربه موقعیت‌های شغلی مختلف در چندین شرکت خدمات ویپ و فریلنسری در این حوزه تصمیم گرفتم به شما بگویم که آموزش ویپ را چطور و از کجا شروع کنید و به کجا می‌توانید بروید.

من در اینجا اینطور فرض می‌کنم که شما حداقل اطلاعات پایه شبکه را در حد دوره Network+ می‌دانید و تجربیاتی هم در این حوزه دارید. اگر تازه دوره‌ی ICDL گذراندید یا از کامپیوتر در حد روشن و خاموش کردن می‌دانید باید بگویم که خواندن این مطلب به درد شما نمی‌خورد. به این موضوع هم توجه کنید که تجربیات من در زمینه سرویس‌های کدباز است و این راهنما بر همین اساس نوشته شده است.

قدم صفر: آشنایی با سرویس‌های مهم مدیریت تماس مبتنی بر VoIP

در اینجا به زبان ساده در مورد چند سرویس و اصطلاح مهم که چه بخواهید و چه نخواهید اسم‌شان را زیاد می‌شنوید، توضیح می‌دهم. این‌ها سرنخ هستند، هر جا که نیاز به اطلاعات بیشتر داشتید همان کلمه را در گوگل سرچ کنید، اطلاعات بیشتر کسب کنید و برگردید و ادامه مطلب را بخوانید.

1. ویپ – VoIP
   دوستان عزیزم پیش از هر چیز باید بدانید که ویپ مرکز تلفن نیست! ویپ یک مفهوم است، یک مفهوم از یک تکنولوژی. در واقع تکنولوژیِ ویپ یک روش برای انتقال صدا روی بستر شبکه است. تا جایی که می‌دانم این بهترین و کوتاه‌ترین تعریف است.
2. استریسک – Asterisk
   یک سیستم مدیریت تماس کدبازِ مبتنی بر تکنولوژی VoIP که فاقد رابط کاربری (UI) است. بر روی سیستم عامل لینوکس نصب و امکان ارائه سرویس به یک کسب‌و‌کار برای مدیریت تماس به عنوان مرکز تلفن ویپ را دارد. استریسک محصول کمپانی دیجیوم و مهم‌ترین سرویس مدیریت تماس کدباز است که پوسته‌های زیادی برای آن طراحی و توسعه داده شده است. پایه و اساس اکثر سیستم‌های تلفن مبتنی بر ویپ، استریسک است.
3. حالا استریسک! – Asterisk Now
   تا جایی که اطلاع دارم این اولین پوسته برای استریسک بود که خود کمپانی دیجیوم منتشر کرد و آرام آرام بعد از چندین سال در افق محو شد و جایش را به یک قورباغه داد! باورتان نمی‌شود؟ همین حالا این را سرچ کنید: FreePBX
4. فری‌پی‌بی‌ایکس – FreePBX
   این رابط کاربری قورباغه نشان آخرت UI برای استریسک بود و همچنان هم هست. بسیار ساده، سبک و کارآمد. بدون هر خنزر پنزر اضافه! ادامه مطلب را بخوانید تا بگویم چرا؟
5. الستیکس- Elastix
   ایشان در واقع محبوب‌ترین رابط کاربری (UI) استریسک بود که البته چندین سال پیش عمرش را داد به شما! پروژه الستیکس را کمپانی Palosanto اداره می‌کرد و در آن زمان هم دوره‌هایی را از طریق یک نماینده در ایران به‌شکل آنلاین برگزار و مدرک رسمی صادر می‌کرد. اگر ریا نباشد من هم مدرک ECE (Elastix Certificate Engineer) و ESM (Elastix Security Master) را در آن زمان گرفتم که متاسفانه همان موقع گذاشتمش درِ کوزه و راهیِ مسیر شدم.
   الستیکس یک پوسته دیگر روی FreePBX بود و استریسک هسته آن بود. بعد FreePBX و بعد الستیکس روی آن بود. الستیکس مجموعه‌ای از سرویس‌ها بود که یکی از آن‌ها بخش مدیریت تماس (همان FreePBX) بود. یعنی شما اینطور در نظر بگیرید که وقتی وارد الستیکس می‌شدید و روی گزینه ایکس کلیک می‌کردید، در پس‌زمینه نرم‌افزار، روی گزینه ایکسِ FreePBX کلیک می‌شد و گزینه ایکسِ FreePBX به استریسک فرمان اجرای فلان کار را می‌داد! شلم شوربایی بود (و هست)
   گفتم خنزر پنزر… منظورم سرویس‌های بی‌خودیِ الستیکس بود. مثلا یکی از اون‌ها سرویس چت بود. سالی به دوازده ماه کسی سراغ این ویژگی نمی‌رفت! همین برنامه‌های بی‌مصرف باعث وجود حفره‌های امنیتی روی الستیکس می‌شد. بگذریم…
6. ایزابل – Issabel
   بنفشِ جذابِ لعنتی! این چند کلمه را بگذارید کنار هرچیزی که برای الستیکس گفتم. در آخر می‌شود ایزابل. همین!فکر می‌کنم یکی از روزهای سال 96 بود که پالوسانتو و 3cx اعلام همکاری کردند و Palosanto به‌شکل رسمی اعلام کرد که دیگر تحمل این بچه را (الستیکس) ندارد و یکی بیاید  به سرپرستی بگیرتش! بعد اسم پروژه جدیدش که همان مرکز تلفن 3cx بود، الستیکس 5 گذاشت و یک تیم دیگر وظیفه ادامه پروژه الستیکس را برعهده گرفتند، یک رنگ بنفش به آن پاشیدند و اسمش را گذاشتند: “ایزابل”

قدم اول: شرکت در دوره مقدماتی لینوکس

هیچ‌ آموزشگاهی به شما نمی‌گوید که پیش از شروع آموزش ویپ و استفاده از سرویس‌های کدباز، باید لینوکس بخوانید! چرا؟ چون ممکن است پیش خودتان بگویید: “اووو کی حوصله داره بره لینوکس یاد بگیره! ولش کن ویپم یاد نمی‌گیرم!” واین موضوع باعث از دست دادن تعداد زیادی دانشجو می‌شود. اما من به شما می‌گویم که یادگیری لینوکس در حد LPIC1 الزام است و باید یاد بگیرید. تمام این سرویس‌ها بر روی لینوکس نصب می‌شوند، شاید در طول دوره آموزش ایزابل یا استریسک کمی هم از کامندهای لینوکس بگویند، اما خودتان را گول نزنید! در آخر یک جای کارتان حتما می‌لنگد. بنابراین از هر طریقی که شده LPIC1 را یاد بگیرید و بعد سراغ دوره‌های VoIP بروید. اگر ابتدای این مسیر هستید، یادگیری مقدمات لینوکس از نان شب هم مهم‌تر است.

قدم دوم: انتخاب دقیق دوره آموزشی ویپ (استریسک یا ایزابل؟ مسئله این است!)

چرا اسم FreePBX را نیاوردم؟ چون در حال حاضر هیچ آموزشگاه یا شرکتی آن را تدریس نمی‌کند. اما اگر خودتان اهل یادگیری خود‌آموز هستید، ویکی بسیار جامعی دارد. ویکی FreePBX

با استریسک شروع کنم یا ایزابل؟

این سوال همیشگی اکثر افرادی است که تصمیم به شروع یادگیری کار با سیستم‌های مبتنی بر ویپ دارند. استریسک یک محیط بسیار خشک و تخصصی دارد. برای ساخت یک داخلی باید چند خط کد بنویسید و به لینوکس هم بیش از موارد مقدماتی آشنا باشید. اما ایزابل اینطور نیست. همه چیز بسیار ساده و ملموس است.

سادگی و ملموس بودن در ایزابل به شما کمک می‌کند تا مفاهیم یک مرکز تلفن مبتنی بر VoIP را سریع‌تر یاد بگیرید. مثلا وقتی قرار است یک IVR (تلفن گویا) بسازید، در ساده‌ترین حالت و کوتاه‌ترین زمان انجام خواهد شد. اما در استریسک باید 10خط کد بنویسید!

بنابراین پیشنهاد می‌کنم اول دوره ایزابل را بگذارید تا با تمام مفاهیم و اصطلاحات در یک محیط ملموس آشنا شوید و بعد از گذشت حداقل یک سال سراغ استریسک بروید.

قدم سوم: در مورد راهکارهای برقراری امنیت ویپ مطالعه کنید

مراکز تلفن مبتنی بر ویپ آن‌قدر آسیب‌پذیر هستند که کافی است برای چند ساعت بدون هیچ تمهیدات امنیتی آن را روی اینترنت پابلیش کنید تا سیل اتک به سمت سرور شما شروع شود. در دوره‌‌های آموزش ویپ ایزابل یا استریسک معمولا در مورد امنیت این سرویس‌ها چیزی نمی‌گویند که این چند دلیل دارد:

1. مدرس‌ها معمولا مهندس VoIP هستند و دانش کافی برای تدریس امنیت ویپ که نیازمند تسلط بر امنیت شبکه هست، ندارند.
2. مدرس‌ها معمولا دوره‌ای دیگر با عنوان دوره امنیت ویپ برگزار می‌کنند و شما را تشنه نگه می‌دارند که البته اگر سراغ آن دوره هم بروید تشنه برمی‌گردید! چرا؟ چون امنیت مرکز تلفن ویپ وابسته به اطلاعات و تجربیات زیادی در مورد امنیت شبکه دارد که معمولا هیچ کدام از مدرسان سرویس‌های مبتنی بر ویپ تجربه و تخصصی در این مورد ندارد.

من در سال 1395 یک دوره امنیت الستیکس گذراندم که حقیقتا چیزی شبیه به شوخی بود. برای همین است که می‌گویم چنین دوره‌ای چیزی به شما یاد نمی‌دهد. البته این را بگویم که برای گرفتن سرنخ بسیار هم خوب است اما اگر فکر می‌کنید بعد از گذراندن این دوره‌ها متخصص برقراری امنیت ویپ می‌شوید، باید بگویم که: “زهی خیال باطل!”

پس راه حل چیست؟ کمی مطالعه کنید تا با راهکارهای برقراری در ایزابل و استریسک آشنا شوید. همین که صرفا آشنا باشید کافی است. قرار نیست امنیت ویپ را شما برقرار کنید. حداقل بی‌گدار به آب نمی‌زنید و در این مرحله از مسیر آموزش ویپ نسبت به این موضوع ناآگاه نیستید. چند سرنخ به شما می‌دهم:

1. در مورد انواع حمله‌های سایبری تحقیق کنید. اسامی آن‌ها و نحوه نفوذشان را بدانید
2. بدانید که فایروال چیست؟ انواع آن؟
3. در موردSBC تحقیق کنید.
4. در مورد SIP Proxy‌ها مثل Kamailio و openSIPS اطلاعات مقدماتی به دست آورید.
5. بدانید که سیستم عامل لینوکسی که ایزابل یا استریسک روی آن نصب است فایروالی دارد به نام IP Table که کمک زیادی به دسترسی غیرمجاز به سرور می‌کند.
6. روتری که در لبه شبکه است ویژگی‌های امنیتی دارد که می‌تواند تا حد زیادی به امنیت ویپ شما کمک کند. مثلا در مورد ویژگی‌های امنیتی در روترهای سیسکو و میکروتیک کمی مطالعه کنید
7. استریسک هم روش‌هایی بر برقراری امنیت دارد.
8. نگاهی به این پنج مقاله بیندازید: (این مقالات را سالها پیش از نگاه خودم به عنوان یک کارشناس فنی ویپ نوشتم. بنابراین توقع شق‌القمر نداشته باشید!)

مخاطرات و راهکارهای برقراری امنیت ویپ (قسمت اول) – کلیک کنید
مخاطرات و راهکارهای برقراری امنیت ویپ (قسمت دوم) – کلیک کنید
مخاطرات و راهکارهای برقراری امنیت ویپ (قسمت سوم) – کلیک کنید
مخاطرات و راهکارهای برقراری امنیت ویپ (قسمت چهارم) – کلیک کنید
مخاطرات و راهکارهای برقراری امنیت ویپ (قسمت پنجم) – کلیک کنید

هر کدام از این مواردی که معرفی کردم سرنخ‌هایی متصل به یک کلاف خیلی بزرگ هستند. نیازی نیست که تا ته کلاف بروید. چند متر که رفتید رها کنید و بروید سراغ سرنخ بعدی. تکرار می‌کنم: “شما قرار نیست وظیفه برقراری امنیت  ویپ را برعهده بگیرید” اما باید در همین حد بدانید که اشتباهی نکنید.

قدم چهارم: وارد یک دوره کارآموزی شوید.

تا اینجای کار هرچیزی که یادگرفته‌اید تئوری بوده و بدون تعصب باید بدانید که تازه اول راه هستید و مسیر طولانی پیش رو دارید. این را هم بدانید که اگر این مراحل را درست گذرانده باشید شش هیچ از بقیه جلوتر هستید! چون افرادی که تصمیم می‌گیرند ویپ را بیاموزند معمولا مستقیم سراغ مرحله آموزش ویپ استریسک یا ایزابل می‌روند که چیزی جز سردرگمی برایشان ندارد.

سه ماه کارآموزی در یک شرکت فعال چشم‌تان را روی خیلی چیزها باز می‌کند و با تجهیزات زیادی آشنا می‌شوید و چالش‌های یک پروژه واقعی را از نزدیک لمس می‌کنید. آموزش اصلی شما از همینجا شروع می‌شود. سعی کنید بیشترین استفاده را از دوران کارآموزی خود کنید و البته نگذارید که از شما بیگاری بکشند. همان ابتدا بدانید که قرار است چه خدمتی به آنها بکنید و در قبالش آن‌ها به شما چه چیزی می‌آموزند.

چطور این شرکت را پیدا کنید؟ در گوگل سرچ کنید به سراغ جابینجا و جاب‌ویژن بروید یا در گروه تلگرام “گروه تخصصی VoIP” پیام بگذارید. حتما شرکت‌هایی را پیدا می‌کنید که به دنبال کارآموز هستند. خودتان هم می‌توانید با هر شرکتی که می‌خواهید تماس بگیرید و به آنها این پیشنهاد را بدهید. سرنخ‌هایی که باید در دوران کارآموزی به آنها توجه کنید:

1. تا می‌توانید با تلفن‌های ویپ رومیزی و بی‌سیم، گیت‌وی‌های اکسترنال و اینترنال(کارت تلفن)، مراکز تلفن سخت‌افزاری، هدست‌ها، تلفن‌های کنفرانس و هر سخت‌افزار ویپ دیگر کار کنید و سوال بپرسید. این تجهیزات ویپ آنقدر گران هستند که خرید آنها برای محیط آزمایشی مقرون‌به‌صرفه نیست.
2. اگر سانترال پاناسونیک دیدید حتما تا جایی که می‌توانید در موردش بیاموزید. خیلی از شرکت‌ها هنوز پاناسونیک دارند و شما به عنوان مهندس ویپ بهتر است اطلاعات کافی در این مورد داشته باشید. مثلا شاید بخواهید بین مرکز تلفن ویپ و سانترال پاناسونیک ارتباط برقرار کنید و آن شرکت کارشناس پاناسونیک نداشته باشد.
3. با روتر و سوییچ‌ها کار کنید. مخصوصا روترهایی که برای ارتباط سیپ ترانک استفاده می‌شوند. روترهای میکروتیک هم برای برقراری ارتباط بین شعب یا برقراری امنیت پرکاربرد هستند، از آنها غافل نشوید.
4. معمولا برای بهینه‌سازی هزینه و فضای سخت‌افزارها از ماشین‌های مجازی روی یک سرور استفاده می‌کنند. بنابراین می‌توانید با مجازی‌سازها هم آشنا شوید که حداقل بتوانید آن را نصب کنید.
5. مودم‌های سیپ ترانک (SHDSL) نیز از جمله سخت‌افزارهایی است که باید در مورد آن اطلاعات داشته باشید. اگر بخواهید در یک شرکت سیپ ترانک مخابرات را به مرکز تلفن ویپ متصل کنید، باید اطلاعات کافی در مورد این مودم و نحوه اتصال کابل به آن داشته باشید.

قدم پنجم: استریسک را بیاموزید

حالا نوبت آن رسیده است که وارد مرحله تازه‌ای از آموزش شوید. از آنجایی که قرار نیست سال‌ها وقت آموزش کنید و بعد سراغ کار بروید، این مرحله را می‌توانید همزمان یا بعد از گذشت مدتی از مرحله ششم انجام دهید. بستگی به شرایط مالی، زمانی و کاری خودتان دارد.

اکثر افرادی که سراغ آموزش ویپ ایزابل می‌روند، بعد از آن آموختن را رها می‌کنند و در همان سطح ابتدایی می‌مانند. حتی اگر به تمام امکانات ایزابل مسلط باشید باز هم نمی‌توانید یک پروژه را به خوبی پیش ببرید. پروژه‌های راه‌اندازی سیستم تلفن در شرکت‌ها منتهی به تنظیمات صف انتظار، تلفن گویا و مسیریابی تماس‌های وردی و خروجی نیست، شما باید چیزی فراتر از این را بیاموزید تا بتوانید یک مرکز تلفن ویپ را بر اساس نیاز یک کسب‌و‌کار پیاده‌سازی کنید.

به این نکته توجه کنید که حقیقتا آموزش پیشرفته استریسک در این مرحله مثل برنامه‌نویسی AMI و AGI تقریبا کار بیهوده‌ای است. پیشنهاد می‌کنم استریسک را بیاموزید تا بتوانید یک پروژه ایزابل را به درستی پیاده‌سازی کنید و در طول مسیر شغلی خود سراغ موارد پیشرفته بروید.

روش‌های یادگیری و آموزش استریسک:

1. ویکی استریسک بهترین منبع یادگیری استریسک است.
2. کتاب Asterisk: The Definitive Guide از انتشارات O’Reilly
3. کتاب آقای مجتبی اسفندیاری و آقای نجفی مقدم (پیش از خرید یا مطالعه این مطلب را بخوانید)
4. شرکت‌ها و آموزشگاه‌ها

قدم شش: بیاموزید، بیاموزید و بیاموزید

وقتی که وارد کار حرفه‌ای شوید متوجه خواهید شد که این حوزه انتها ندارد و باید سال‌ها تحقیق، مطالعه و تجربه کنید تا بتوانید یک مهندس ارشد VoIP شوید. اگر بخواهم مو را از ماست بیرون بکشم باید بگویم که مهندس VoIP در ایران بسیار کم داریم. اکثر افرادی که در این حوزه فعال هستند متخصص پیاده‌سازی سرویس‌ها هستند. به عنوان مثال: متخصص استریسک، متخصص CUCM و … که همین موضوع هم نیازمند سالها تلاش و تجربه‌های تلخ و شیرین است. اما از آنجایی که اصطلاح عمومی دیگری وجود ندارد، مهندس ویپ بهترین گزینه است.

آموزش ویپ مثل تمام حوزه‌های دیگر بی‌انتهاست، به همین دلیل عنوان فرعی این مقاله را آموزش ویپ از قدم صفر تا بی‌نهایت گذاشته‌ام. از این مرحله بعد بعد می‌توانید فعالیت جدی و رسمی خود را به‌شکل تمام وقت، پاره وقت یا فریلنسری شروع کنید. پیشنهاد می‌کنم حداقل یک سال در یک شرکت فعال، تمام وقت استخدام شوید و بعد سراغ فریلنسری یا کار پاره وقت بروید. هنوز خیلی چیزها هست که باید بیاموزید.

امیدوارم این مقاله توانسته باشد چراغ راهی برای مسیر آموزش ویپ به علاقه‌مندان باشد. مشتاق خواندن نظرات شما هستم.